YAZI NGEHLELO LOKULOBOLA
Lokha isokana naliphuma ekhaya liya ebukhweni liyokuhlaba ubukhazi liphekelelwa boyise, kuragwa iinkomo zokulobola. Nabafika ebukhweni besokana:
Abomma bayangena nomlobokazi bese bamukelwa bomma balapho ngokwesiko labo.
Abo soonkomo: Kuphuma abakhulumisi beenkomo bayokuthokoza (Bayokulotjhisa)
Abo soonkomo: Mkhozi bakwasgedegejana (Batjho is’bongo sekhabo) bayathokoza/bayalotjhisa.
Bakwa mkhozi: Mkhozi bakwa sgedegejana (Batjho is’bongo sekhabo) bayathokoza. (bese babuyisele ipendulo kibobaba).
Abo soonkomo: Mkhozi size embelekweni.
Bakwa mkhozi: Akhe siyok’bikela abobaba mkhozanami (Bayakhamba bayok’bikela abobaba bese babuyisela ipendulo)
Bakwa mkhozi: Imbeleko ngeyethu soke mkhozi (Bese abo soonkomo babuyisela ipendulo kibobaba)
Bakwamkhozi baletha amarhajana amabili kibobaba, amarhajana la abizwa ngokuthi bo-Jojwana. Abobaba bayangena ngejarideni kodwana abayi kude nesango bese bakghuthula abojojwana ababilaba (Babakghuthulela ngemuva kwabo khona abomkhozi bangakazukubabona) bese bathi kibomkhozi:
Abo soonkomo: Mkhozi semukwe bentwana
Bakwa mkhozi: Abentwana ngabethu soke mkhozi. (Bakwamkhozi baletha elinye irhabha kibomkhozi bese ke abomkhozi bayalisela)
Abo soonkomo: Mkhozi sephulwa bentwana
Bakwa mkhozi: (Bathumela isokana lizokuthatha iintonga zabakhwenyani bese abakhwenyani balandela isokanelo, isokaneli liyobaphekelela ngendlini le ezabe bakhethelwe yona bona yindlu yabakhwenyani)
Abobaba baya ebandla bayokukhulumisana ngamalobolo bese babawela iinkomo abeze nazo isiruba (isibaya). Ngemva kwalokho bayathathwa batjhingiswe ngendlini bese bahlatjiswa imbuzi (Mseme) Imbuzi le idliwa ekuseni ngaphambi kobana kuyokukhulunyiswa iinkomo. Umseme lo kuyindlela yokwamukela iinkomo zakwamkhozi (Zabo soonkomo). Inyongo yembuzi yomseme ithwalwa/ibotjhwa ngusoonkomo. Umkhono wembuzi le, iskhumba sayo kanye nomseme owendlalelwe usoonkomo bazokukhamba nazo ziba sibiko nabafika ekhaya. Omunye umkhono kuba ngewompheki wembuzi leyo.
Kuthi kungakhonjiswa usoonkomo imbuzakhe yomseme bese kuthathwa imvu iyokukhonjiswa abakhwenyani bese iyahlatjwa kuba sitjhebo sabakhwenyanabo abazakulala batjhetjiswe ngaso mhlokho nabalele ebukhweni besokanelo (umthathi). Imvu leyo ibizwa ngokuthi yimvabayenyana. Inyongo yemvu leyo ayisetjenziswa ngombana isitjhebo.
EKUSENI
Ngemva kokuphakululela abobaba umratha, badla imbuzi yomseme kasoonkomo leya ahlatjiswe yona ngayizolo entambama nabafikako, kuyaphunywa ke kuyiwe esibayeni kuyokukhulunyiswa iinkomo. Bakwamkhozi bajama ngehlangothini elinye kanti nabobaba (usoonkomo kanye nabaphekeleli bakhe) nabakhwenyani bajama ngakelinye ihlangothi.
Kuthoma abobaba bakhulumise iinkomo abeze nazo. Iinkomo zikhulunyiswa ngiloyo okhethelwe ukuba ngumkhulumisinkomo. Iinkomo ngilezi ezilandelako:
- Libherha
- Ikonyana lebherha
- Itjibelabherha
- Mgada/iqaba likababa
- Sthole sakoMisa (Ikomo yakomswa ko mntwanyana)
- Yimbevula
Mkhulumisi nkomo : Mkhozi nantiya ibherha (Ulikhomba ngedondolo)
Bakwa mkhozi : Mkhozi ngisayok’bikela abobaba.
(Uyakhamba uyobabikela bese abobaba bayatjho bona bayayanela na bese babuyisa ipendulo)
Bakwa mkhozi : Mkhozi abobaba bayathokoza.
Mkhulumisi nkomo : Mkhozi ngisayokubikela abobaba.
(Uyakhamba uyobabikela bona bakwamkhozi bayamukele begodu bayayanela bese uyabuya uyokukhomba elandelako)
Mkhulumisi nkomo : Ukhomba ikomo elandelako (Njalonjalo nakilezi ezilandelako)
Kuthi abosoonkomo bangaqeda ukulobolela umkhozi, kutjhugululwa amajamo bakwamkhozi bajama lapha gade kujame khona bekhabo lesokana (bako soonkomo) kanti bekhabo lesokana bajama lapho gade kujame khona bakwamkhozi.
Bakwamkhozi bakhombisa bekhabo lesokana ingubo (Ikomo ekhule nomntwana) namawolwaphasi.
Bakwa Mkhozi : Mkhozi nasiya ikomo ekhule nomntwana. (Uyikhomba ngedondolo)
Bako soonkomo : Siyathokoza mkhozi. Akhe siyok’bikela abobaba mkhozi. (Bayakhamba bayok’bikela abobaba bese bayatjho bona bayayamukela begodu bayayanela na bese ubuyisela ipendulo)
Bako soonkomo : Mkhozi abobaba bayathokoza (Nebakwamkhozi bayakhamba bayokubikela abobaba bona bako soonkomo bayamukele begodu bayanele ingubo yomntwana bese bayabuya bazokukhomba elandelako)
Bakwa mkhozi : Mkhozi nakaya amawela phasi. (Ukhomba ngedondolo)
(Nawo abikelwa abobaba njengaleya ekhule nomntwana kubuyiselwane iimpendulo njengekuthomeni)
Bakwa mkhozi : Mkhozi nasiya imvulela (Imvulela yikomo esengela abentwana. Ikomo leyo ikhitjhwa ngumkhozi ka soonkomo kuba yikomo yakwa mkhwenyanakhe azanande asengela kiyo abentwana ibisi. Ikomo leyo iyaragwa kukhanjwe nayo ekhabo lomkhwenyani bese uzakuthi nasele akhile umzakhe bese ukhamba nayo ngakwakhe)
Nasele baqedile ukulobolelana abakhozi, iinkomo ezimbilezi (Ekhule nomntwana (ingubomntwana) kanye namawolwaphasi) ziyahlatjwa. Lokha nazihlatjwako kuthonywa ngekomo ekhule nomntwana maqangi bese kulandelwa ngamawelaphasi, kodwana ke ngebanga lokuthelelana kwemilambo (ukwahlukana kobuhlanga) abanye bathoma ngekomo yamawelaphasi.
Inyongo yengubo (Ikomo ekhule nomntwana) ibotjhwa mlobokazi ohlatjiswako loyo kuthi inyongo yekomo yamawelaphasi ibotjhwe mkhwenyanani/isokana elithathakwelo.
UKWABIWA KWENYAMA YOBUKHAZI
Iinkomezi zahlukaniswa phakathi bese bakwamkhozi bathatha ihlangothi lekomo ekhule nomntwana nehlangothi lemvu yabayenyana. Iimfunzi zikhamba nesokana zombili neenkhumba zombili. Iinhloko zisala zombili kanye neenredlo zoke ngezabantazana bemzini loyo. Iinredlwezi aziphekwa, abentazana balapho bayazabelana nomunye athathe istokana nomunye athathe istokana ukuya ngendlela le ebaneliseka ngakhona.
Kuthathwa imihlwehlwe yeenkomo zombili bese abomkhozi bayayibambisana kanye kanye bese omunye hlangana nabo bobabili usika mbijana ngomukhwa kodwana angaphumisela, godu anikele umkhozakhe bese naye asike aphumisele (bayawuhlukaniselana). Nabasikako nje bayakhuluma bobabili bathi “mkhozi siqedile ukulobolelana, asirhelebhane ukwakhisa abentwana”. Kugawulwa imingolo eenkomeni zombili ibe mibili ekomeni ekhule nomntwana, ibe mibili ekomeni yamawelaphasi ibe mincani ifakwe eenkotlelweni ezimbili ezahlukeneko kudojwe amatjana amabili afakwe esikotlelweni ngasinye (amatjana amabili esikotlelweni ngasinye) bese kuyiwa ngentumbeni. Nakuyiwa ngentumbeni, uyise lesokana uphatha isitja esinemingodlwana emibili namatjana amabili wekomo yamawelaphasi kandi uyise likamakoti uphatha isitja lesi esinemingodlwana emibili namatjana amabili wekomo ekhule nomntwana (Ingubo).
Ngentumbeni kulapha kukhulunywa khona iinkinga namagulo wabentwana. Naselekukhulunyiwe ngamagulo nofana iinkinga zabentwanezo ngentumbenapho, omunye nomunye kibomkhozi ababilaba uthatha ilitjana linye nomngodlwana munye afake esitjeni sakamkhozakhe. Amatje la nenyamana le (mingodlwana le) Akulahlwa kungakafikwa ekhaya (Ekhabo lesokana) imingodlwana leyo namatjana layo akghuthulelwa ngenyameni. Ukuwalahla endleleni kukwahlukanisa abentwana. Amatje la azakulahlwa mpheki welisu nabafuna ukupheka, kodwana bazawalahla ngejarideni lekhayapho.
Nakuphele ngentumbeni kuphelile abomkhozi (Abo soonkomo) sebangakhululeka ngesinye nesinye iskhath ukubuyela ekhaya.

Nawunomfakela mayelana nehlelo lokulobola, sibawa usithumele umbono wakho ku- [email protected]
Umtloli ngu Sabelo S’dumo Mahlangu, ungumrhubhululi nomtloli we limi lesiNdebele.